De Slag aan de IJzer
(18 - 31 oktober 1914)

Wat voorafging

Op 3 augustus 1914 verklaart Duitsland de oorlog aan Frankrijk. De Duitsers wilden met een zwenkbeweging door België de linker flank van de Fransen omvatten om zo dit leger in de tang te nemen (Moltke plan). Duitsland eiste quasi van het neutrale België de toestemming voor een vrije doortocht daar het zich zogezegd bedreigd voelde door een Franse invasie via België. Na de Belgische weigering werd op ' augustus 1914 eveneens aan ons land de oorlog verklaard en nog dezelfde dag valt Duitsland België binnen.
Z.M. Koning Albert I was kort voordien nog aanwezig bij 'zijn' Duits regiment dat onder leiding stond van Generaal von Emmich. Het was uitgerekend dit regiment dat als eerste de grens zou overschrijden en het was von Emmich die de aanval leidde. Luik werd reeds op 7 augustus bezet en op 20 augustus was het de beurt aan Brussel. Op 9 oktober valt de vesting Antwerpen en wat nog rest van het Belgisch leger trekt zich, samen met Britse marinefuseliers, terug op de IJzer, de laatste natuurlijke hindernis waarop nog weerstand kon geboden worden. Koning Albert I slaat zijn hoofdkwartier op te Veurne. Zijn dwingende boodschap tot het leger is dat dit laatste stukje vrij België koste wat kost moest verdedigd worden, niet enkel om dit deel van het land van Duitsers te vrijwaren, maar ook omdat in de 'wedloop naar zee' dit gedeelte van het Westelijk front van cruciaal belang was. Indien het leger deze opdracht had verknald lag voor de Duitsers de weg open naar de havens van Dunkerque, Calais en Boulogne, de voor de Britten belangrijkste aanvoerhavens nadat Oostende en Zeebrugge in Duitse handen waren gevallen. Terreinstudie van de IJzervlakte tussen Nieuwpoort en Diksmuide Het landschap tussen Nieuwpoort en Diksmuide wordt, buiten een tot 20 meter hoge duinengordel langs de kust, gekenmerkt door zijn zeer geringe hoogte, tussen - 1 meter bij hoogtij en + 4 meter bij laagtij. De streek wordt doorkruist door een wirwar van waterlopen, afwateringskanalen en beken die, samen met het sluizencomplex van Nieuwpoort (Ganzenpoot) ervoor moet zorgen dat: deze vlakte bij hoogtij niet onder water loopt, het water afkomstig uit de heuvels rond Ieper via de IJzer vlot kan worden afgevoerd, de waterstand in de kanalen en de IJzer voldoende hoog kan gehouden worden om de binnenscheepvaart mogelijk te houden.
De spoorlijn tussen Nieuwpoort en Diksmuide loopt praktisch over de ganse lengte op een verhoogde berm die gemiddeld 3 meter boven zeeniveau uitsteekt. De IJzer, met een gemiddelde breedte van 20 meter, stroomt te Oosten van deze kunstmatige berm en heeft op beide oevers een dijk die 2 meter hoger is dan het omgevende landschap.

Er zijn drie belangrijke bruggen over deze rivier:
de Uniebrug in het Noorden tussen St-Joris en Mannekensvere. de brug te Schoorbakke, juist ten Noorden van de bocht van Tervate, die Pervijse met Schore verbindt, de brug ter hoogte van Tervate in het Zuidelijk deel van de gelijknamige bocht die een verbinding naar Keiem toelaat.

Tervaetebrug anno 2007

Dit terreingedeelte met in het Noorden Nieuwpoort, in het oosten de IJzer, in het Zuiden Diksmuide en in het Westen de spoorlijn Nieuwpoort - Diksmuide wordt als het ware van Noord naar Zuid doorkruist door de Grote Bevervaartdijk die via het sluizencomplex te Nieuwpoort aansluit op de Noordvaart.

Het verloop van de slag

Toestand half oktober 1914

• Getalsterkten
  
  - Belgen : +/- 75.000 waarvan 52.000 infanteristen en 5.000 cavaleristen
  - Fransen : +/- 6.000 marinefuseliers onder bevel van admiraal Ronarc'h
  - Duitsers : +/_ 100.000 infanteristen
  



• Geallieerd front
  - Voorlinie : Westende, St.-Pieters-Kapelle, Leke, Vladslo
  - Voorposten : Lombardsijde, Mannekensvere, Schore, Keiem en Beerst
  - Bruggenhoofden over de IJzer: Nieuwpoort, Schoorbakke en Diksmuide
  



• Geallieerde opstelling :
  Vanaf de Noordzee tot Noord van Diksmuide: 2 Belgische Divisie (Generaal Dossin), 1 Belgische Divisie (Generaal Baix) en 4 Belgische Divisie (Generaal Michel)
  In bruggenhoofd Diksmuide: Franse Marinefuseliers en 3 Belgische Divisie (- 2 brigades)
  Vanaf het Zuiden van Diksmuide tot Fort Knokke: 5 Belgische Divisie (Generaal Guiette), vanaf 18/10/14 (Generaal Scheere)
  Langs kanaal Ieper-IJzer tot Boezinge: 6 Belgische Divisie (Generaal Lantonnois)
  Ten Zuiden van het bos van Houthulst: 1 Belgische Cavaleriedivisie (Generaal De Witte) en Frans Cavaleriecorps (Generaal De Mitry)
  



• In reserve: Resterende twee brigades van de 3 Divisie in Lampernisse en 2 Belgische Cavaleriedivisie (Generaal De Monge) te Nieuwpoort.
  



• Doel van de Duitsers : De kanaalhavens veroveren om de ravitaillering aan troepen en materieel uit Groot-Brittannië te beletten. Het objectief is de IJzer over te steken te Nieuwpoort of Diksmuide of via de drie tussenliggende bruggen (Uniebrug, Schoorbakkebrug en Tervatebrug)

De Uniebrug anno 2007

Gebeurtenissen net voor de slag

16 oktober 1914

Diksmuide wordt beschoten en aangevallen. De aanval wordt door de Franse Marinefuseliers met Belgische steun afgeweerd.

17 oktober 1914

Kalme dag. De 5 Divisie gaat in reserve te Lampernisse en wordt afgelost door de 89 Franse Territoriale Divisie. De twee resterende brigades van de 3 Belgische Divisie verplaatsen zich naar Avekapelle (in versterking van Admiraal Ronarch)

De slag

18 oktober 1914

Start van een algemene Duitse aanval vanaf La Bassée (tussen Armentières en Arras) tot aan de kust (= aanval op Ieperboog en IJzerfront). Keiem, Schore en Mannekensvere worden onder de voet gelopen. Beerst houdt stand. Lombardsijde wordt niet ingenomen. Het Belgisch leger dat niet over zware artillerie met verre dracht beschikt wordt van op zee gesteund door de artillerie van een Brits eskader. De 6 Belgische Divisie mag haar sector verlaten en wordt afgelost door Britse en Franse cavalerie. Hierdoor wordt de Belgische sector ingekort vanaf de kust tot Fort Knokke, zijnde 28 km i.p.v. de oorspronkelijk 40 km.

19 oktober 1914

De voorpost te Beerst wordt 's morgens door de Duitsers veroverd maar 's avonds, met de hulp van de 3 Divisie heroverd door de Franse Marinefuseliers. St.-Joris wordt door de Duitse infanterie bestormd. Daarbij wordt de Uniebrug door een explosie vernield. Mannekensvere wordt ontruimd en de Belgen trekken zich terug op de linker IJzeroever. De Tervatebrug wordt door de Belgen opgeblazen. In het bruggenhoofd Diksmuide worden de Franse Marinefuseliers afgelost door eenheden van de 3 Belgische Divisie. Lombardsijde wordt tweemaal tevergeefs door de Duitse infanterie bestormd en Nieuwpoort wordt hevig beschoten.

20 oktober 1914

Lombardsijde wordt door de Duitsers ingenomen en de 2 Belgische Divisie trekt zich 600 meter terug in de richting van de havengeul, maar blijft op de rechter IJzeroever. Vanuit het Praetbos (momenteel bevindt zich hier de Duitse militaire begraafplaats van Vladslo) wordt Diksmuide met zware artillerie bestookt. De Belgische Brigade (Generaal Meiser) van de 3 Divisie leidt hierdoor, samen met de afgeloste Franse Marinefuseliers, zware verliezen. In de namiddag bestormen de Duitsers tevergeefs Diksmuide.

21 oktober 1914

De volledige Belgische sector ligt onder zwaar artillerievuur. Diksmuide en de bruggenhoofden van Tervate en Schoorbakke worden door de Duitse infanterie bestormd. De geallieerden houden echter stand. Generaal Dossin (2 Div) beveelt een eerste onderwaterzetting via de Kreek van Nieuwendamme waardoor een gebied tussen de rechter IJzeroever en het kanaal van Plassendale wordt geïnundeerd. Het effect hiervan blijft echter beperkt tot een zeer klein gedeelte van het IJzerfront. Gelukkig zagen de Duitsers het belang van het hydrologisch complex niet in. De Belgische sector wordt nogmaals ingekort tot St.-Jacobs-Kapelle (front van 23 km)

22 oktober 1914

Drie Duitse infanteriebataljons steken met vlotten de IJzer over en kunnen zo quasi de ganse bocht van Tervate bezetten. De frontlijn schuift op die plaats 600 m achteruit. Diksmuide wordt voortdurend door Duitse artillerie bestookt.

23 oktober 1914

De laatste brug over de IJzer te Schoorbakke wordt opgeblazen. De 42 Franse Divisie (Generaal Grossetti) komt de Belgen ter hulp, deels te Nieuwpoort en deels (maar te laat) aan de bocht van Tervate. Tervate, Stuivekenskerke en de Vicognehoeve worden door de Duitsers veroverd.
De Belgen trekken zich terug achter de Noordvaart, Beverdijk, Reigersvliet en Oud-Stuivekenskerke. De Duitse 6 en 44 Divisie bevinden zich reeds op de linkeroever van de IJzer.
Diksmuide ligt nog steeds onder zwaar artillerievuur en krijgt eveneens twee infanterieaanvallen te verduren. De Fransen kunnen een stuk oprukken ter hoogte van Nieuwpoort.

24 oktober 1914

In de bocht van Tervate brengen de Duitsers steeds meer manschappen en materieel over de IJzer. De Belgen wijken er verder achteruit. Diksmuide blijft ondanks zware infanterie- en artillerieaanvallen in geallieerde handen.

25 oktober 1914

Het Belgisch leger treft voorbereidingen om zich achter de spoorwegberm Nieuwpoort - Diksmuide terug te trekken en het gebied tussen de spoorlijn en de IJzer te inunderen. Deze berm, die zich (toen) bij eb op ongeveer 3,5 meter boven zeeniveau bevindt, biedt een overzicht over het zo goed als volledig vlak terrein en daar de spoorlijn in een rechte lijn verloopt bestaat er geen gevaar voor vijandelijk zijdelings vuur (enfiladevuur) zoals dit wel het geval was in de bocht van Tervate. Om het gebied onder water te kunnen zetten moeten 23 doorgangen onder de spoorwegberm worden gedicht. De sluizen in Nieuwpoort liggen in niemandsland en daarom beslist men om voor de onderwaterzetting gebruik te maken van het Veurnesas (ook Kattesas genoemd) gelegen op 900 meter van het sluizencomplex. De bruggenhoofden Nieuwpoort en Diksmuide blijven in geallieerde handen.

26 oktober 1914

De Belgische brigade Meiser wordt te Diksmuide vervangen door twee Senegalese bataljons en één bataljon van de 5 Belgische Divisie. Delen van de 1 en 2 Divisie trekken zich terug achter de spoorwegberm. In de nacht van 26 op 27 oktober mislukt een eerste poging tot onderwaterzetting. Een Duitse doorbraak in de Belgische sector wordt steeds dreigender.

27 oktober 1914

De Duitse infanterie infiltreert tussen Stuivekenskerke en Oud-Stuivekenskerke. Tijdens de nacht van 27 op 28 oktober lukt het om de sluispoorten open te houden maar door de beperkte opening stroomt er te weinig water in de vlakte.

28 oktober 1914

Een relatief rustige dag.

29 oktober 1914

Diksmuide wordt opnieuw langdurig bestookt. Op advies van de opzichter van de Noordwatering, Karel Cogge, wordt beslist om toch, ondanks de gevaarlijke ligging van het sluizencomplex in niemandsland, de overlaat op het kanaal Veurne-Ambacht te openen. De Nieuwpoortse schipper Hendrik Geeraert slaagt er, samen met geniesoldaten onder leiding van luitenant Umé, in om onopgemerkt de poorten te openen. Vier uren later, bij eb, sluit men de poorten opnieuw. Op deze manier stromen ongeveer 700.000 m³ water in de polder tussen IJzer en spoorwegberm. Om het waterpeil te verhogen en te onderhouden zullen deze operaties gedurende vier jaar herhaald.

30 oktober 1914

De Duitsers vallen aan over de hele lengte van het IJzerfront. Ramskapelle en het station van Pervijze worden door de Duitsers veroverd. Ramskapelle wordt gedeeltelijk door Franse koloniale troepen uit Algerije heroverd. Ondertussen stijgt het water ten Oosten van de spoorlijn over een breedte van zo'n twee kilometer.

31 oktober 1914

Door het stijgende water moeten de Duitsers hun stellingen tussen IJzer en spoorwegberm verlaten. Hierbij moeten ze veel materieel, waaronder artilleriestukken achterlaten. De slag aan de IJzer is gestreden.- Verscheidene weerstandnesten langs de linkeroever, die boven het waterpeil uitsteken, worden nog door de Duitsers gehouden evenals er ook verscheidene voorposten op dezelfde wijze worden bezet.

Bronnen

Voor de totstandkoming van deze pagina werd, buiten de naslagwerken hierna vermeld, eveneens beroep gedaan op talrijke originele stafkaarten, veldbezoeken rond Ieper, IJzerstreek, Verdun, Elzas-Lotharingen, Noord-Frankrijk, Slovenië, diverse museabezoeken in binnen- en buitenland en kon ik o.a. putten uit de cursus krijgsgeschiedenis gegeven aan de Voorbereidingsschool tot de Graad van Onderluitenant te Laken (1971-1974), de lessenreeks "Van Sarajevo tot de Vrede van Versailles" gegeven te Ieper door Professor Romain van Eenoo en de gidsencursus van de West Vlaamse Gidsenkring Ieper Poperinge - Westland in 1995
Bibliografie
ANDRIESSEN J. H. J., De Eerste Wereldoorlog in foto's, Rebo Productions, Lisse, 2002
ASTORRI A. en SALVADORI P., Storia illustrata della Prima Guerra Mondiale, Giunti Gruppo Editorale, Firenze, 1999
Benson H., The Empire's Greatest War Memorial, The Ypres Times, Vol. 3 N° 6 - April 1927
BUFFETAUT Y., The 1917 Spring Offensives, Arras, Vimy, Le Chemin des Dames, Histoire & Collections, 1997
CAVE N., Ypres - Hill 60, Battleground Europe, Pen & Sword Books Ltd. - South Yorkshire, 1998
CAVE N., Ypres, Messines Ridge, Battleground Europe, Pen & Sword Books Ltd. - South Yorkshire, 1998
CAVE N., Ypres, Passchendaele The fight for the village, Battleground Europe, Pen & Sword Books Ltd. - South Yorkshire, 1997
CAVE N., Ypres, Sanctuary Wood & Hooge, Battleground Europe, Pen & Sword Books Ltd. - South Yorkshire, 1995
CHASSEAUD P., Topography of Armageddon - A British Trench Map Atlas of the Western Front, Mapbooks, 1991
CHIELENS P. & PUTKOWSKI J., Unquiet graves, F. Boutle Publishers, London, 2000
CHURCHILL W., Mémoires, Tôme I, Ed. Sphinx, Brussel, 1951
Coate L. D. , Ypres 1914 - 1918, Active learning in humanities, Delta Press, Sussex (UK)
COOMBS R., MBE, Before Endeavours Fade - A guide to the battlefields of the First World War, London, 1994
CUVELIER J., La Belgique et la geurre, Tôme II, l'Invasion Allemande, Ed. Bertels, Bruxelles, 1921
DEBAEKE S., Het drama van de dodengang, De Klaproos, Koksijde, 1998
DE CIVRIEUX, Cdt, La Grande Guerre 1914-1918 - Aperçu d' histoire militaire, Payot, 1923
DESEYNE A., Oorlog in de Ieperboog, cursus voor gidsen in de 'Ypres Salient', Zonnebeke, 1987
DE VOS L., De Eerste Wereldoorlog, Davidsfonds, Leuven, 1996
Evans M., Ieper, Pitkin-gids, Pitkin Pictorial Ltd. 1992
HEIJSTER R., Een bezoek aan Verdun - Breuklijn der beschaving, Uitgeverij Elmar B.V., Rijswijk, 1995
HEIJSTER R., Mysterie 14/18--De Eerste Wereldoorlog onverklaard, Lannoo Tielt, 2000
HEIJSTER R., Krieg - Het martyrium van 14/18 door Duitse ogen, Lannoo Tielt, 2006
HOLMES R., Landschlachten der Weltgeschichte, Octopus Books Ltd., 1976
Lampaert R., Modder voor het Vaderland - De ongrijpbare stad - Ypres Salient 14/18, Lannoo - Tielt, 1987
LAMPAERT R., Vuur en gas in de loopgraven - Stellingenoorlog in Vlaanderen 1915-16, Uitgeverij De Krijger, Erpe
LYR R., Onze Helden Gestorven voor het Vaderland - België's Epische Strijd van 1914 tot 1918, Société Anonyme Belge d'Imprimerie, 1922
McCARTHY C., The Third Ypres - Passchendaele - The day-by-day account, Arms and Armour Press - London, 1995
PIEN P., La médecine sur le front belge durant la Première Guerre mondiale...Mémoire de fin d'études, Louvain-la-Neuve, 2005
PREEBEN KANNIK, Uniformen in Farben, Universtäts Verlag, Berlijn, 1967
REED P., Battleground Europe - Walking the Salient, Pen & Sword Books Ltd. - South Yorkshire, 1999
RENCY G., La Belgique et la guerre, Tôme I, La vie matérielle de la Belgique durant la Guerre Mondiale, Ed. Bertels, 1920
SANTEN von, Hauptmann, Die Champagne-Herbstschlacht 1915, Armee-Oberkommando 3, Berlin und Leipzig, 1916
SCHAUMANN, G. & W., Unterwegs zwischen Save und Soca, Hermagoras/Mohorjeva, 2002
Schepens L., 14/18 Een oorlog in Vlaanderen, Lannoo - Tielt, 1984
SIMIC M., Auf den Spuren der Isonzofront, Ljubljana, 1996
SPAGNOLY T. & SMITH T., Salient Points - Cameos of the Western Front - Ypres Sector 14-18, Pen & Sword Books Ltd., South Yorkshire, 1993
SVOLJSAK P., Die Isonzofront, Delo Tiskarna, Ljubljana, 2002
TASNIER Lt-Col & VAN OVERSTRAETEN R. Maj, La Belgique et la guerre, Ed. Bertels, Tôme III, Les Opération Militaires, ED. Bertels, 1923
TERRAINE J., The Great War 1914-1918, A Pictorial History, The Macmillan Company, New York, 1965
UREEL L., De kleine mens in de Grote Oorlog, Lannoo, Tielt, 1984
WICART F. A. L., Verdun - Visions de guerre 1914-1918, Editions Mage, Le Blanc Mesnil
WILLMOTT H.P.,First World War,Dorling Kindersley Ltd, London, 2003
WINTER J. M., The Experience of World War I, Andromeda Oxford Ltd, 1988
Diverse uitgaven
14 - 18, De Eerste Wereldoorlog, Amsterdam Boek b.v. - 1975
1914 - Histoire Illustrée de le Guerre du Droit, Lib. A. Quillet, Paris, 1916
De briefwisseling van de Belgen gedurende de Eerste Wereldoorlog, Algemeen Rijksarchief, Brussel, 1999
In het spoor van '14 - '18, Cultuurtoeristische brochures, Provincie West-Vlaanderen
Introduction to the Register of the Ypres (Menin Gate) and Tyne Cot, Passchendaele, Memorials - Belgium (London - 1927)
Kroniek van de 20ste eeuw, Elsevier, Amsterdam, 1985
La France Héroïque et ses Alliés, Librairie Larousse, Paris
Poems of the Great War 1914-1918, Penguin Books, London, 1998
Rudolf Lange, Oorlogsgetuige, verscheiden auteurs, IFFM en Provincie West-Vlaanderen, 2004
Sesam Atlas bij de wereldgeschiedenis, Van Walraven B.V., Apeldoorn
The Ypres Times, Vol. 1 N° 8, - July 1923
WOI - Cursus Interreg 1995 - West Vlaamse Gidsenkring Ieper - Poperinge - Westland